ZAMAN ŞERİTLERİ

Çocuklarda tarihsel zaman kavramının gelişimi ve öğretimine ilişkin alıştırmalara bakıldığında yöntemleri kadar bulgularının da farklı olduğu iki temel yaklaşımdan bahsedilebilir. Bunlardan ilki, çocukta tarihsel zaman kavramının çok ileriki yaşlarda öğrenilmesi gereken bir yeterlilik olduğunu söyleyenlerdir ki çocuklarda yaşa bağlı zihinsel gelişim merkezinde çalışmalar yapmışlardır. Araştırma bulgularını yine çocuğun yaşına bağlı zihinsel gelişmeleriyle açıklamaya çalışmışlardır. Bunlar, “öğrenci merkezli düşünenler” olarak adlandırılabilirler. Diğer yaklaşım ise, çocuklarda tarihsel zaman kavramına ilişkin çalışmaların uygun yöntem ve yaklaşımlarla çok erken yaşlardan itibaren öğretilebileceğini iddia edenlerdir. Bunlar da “konu merkezli düşünen araştırmacılar” olarak tanımlanabilirler. (Şimşek, 2006: 89)

 Eğitimin en önemli hedeflerinden biri, çizgisel bir tarihsel gelişimin varsayıldığı kronolojik düşünceye hitap etmektir. Bu çizgisel zaman her ne kadar sorunlu bir zaman ve tarih algısı yaratsa da tarih öğretimi için zamansal sıralama hala önemsenmektedir.

    Zaman içinde olayların ardışıklığının kronolojik algısı için tarihsel zaman şeritleri en önemli araçlardır. Onlar öğrenciye olayların hangi sırayla, nasıl oluştuğunun anlaşılmasındaki hedefleri ve zamanın genişliğinin görselliğinde yardımcı olur.(Naylor ve Diem,1987,s.307)

   Sosyal Bilgiler öğretiminde zaman şeridi, zaman kavramının öğrencilere kavratılmasında çok büyük yararlar sağlar. Sosyal Bilgiler dersinin en önemli amaçlarından biri öğrencilere zaman ve süre dizin (kronoloji)kavramının kazandırılması sağlamaktadır . İlköğretim çağının özellikle ilk beş yılında öğrenim görmekte olan öğrencilerin, geçmiş zamanın ne denli eski olduğu konusunda görüş geliştirmeleri oldukça güçtür. Bu yaşlardaki çocukların geçmişi algılayışları, genellikle kendi doğum tarihlerini algılayışları ölçüsünde anlam kazanır. Bu bakımdan, onlarda zaman şeritlerinden yaralanmak uygun olur.(Sözer, 1998, 129).

   Kronoloji anlayışı geliştirme, yani zaman içinde olayların sıralanması, diğer önemli zaman kavramıdır. Bu amaç için özellikle zaman şeritleri kullanılmaktadır. Zaman şeridi Sosyal Bilgiler dersinde özellikle tarihi olguların öğretiminde en önemli araçlardan biridir. Bu dersin en önemli özelliklerinden biri öğrencileri zaman ve kronoloji kavramını öğretmektir. (Meydan ve Akdağ, 2008, 145-190)

    Çocuklarda zaman kavramını geliştirmek için zaman şeritlerinden faydalanılmaktadır. Zaman şeridi, öğrencilerin tarihi olayların süresini ve sırasını kavramalarına yardımcı olur.(Meydan, ve Akdağ, 2008, 145-190)

Aşağıda zaman şeritlerinin nasıl kullanabileceğini gösteren bazı örnekler verilmiştir;

1.      Okul yılının bir haftası veya bir ayı için zaman şeridi hazırlayın. Haftanın günlerini ekleyin ve öğrencilere önemli olayların resimlerini çizdirin.

2.      Okul yılı için aylara bölünmüş tatilleri, özel programları ve doğum günlerini içeren bir zaman şeridi hazırlayın. Yıl içerisinde, diğer önemli olayları ve hadiseleri ekleyin.

3.      Soy ağacı etkinliği ile bağlantılı olarak, içinde bulunduğumuz yılı, öğrencilerin doğdukları yılları, anne ve babalarının doğdukları yılları, büyükanne ve babalarının doğdukları yılları gösteren bir zaman şeridi hazırlayın.

4.      Türk tarihindeki ünlü kişilerin hayatındaki olayların zaman şeridini hazırlayın.(örneğin; Atatürk’ün hayatı, Türk Kurtuluş Savaşı, Türk İnkılabı gibi)(ttkb.meb.gov.tr Sosyal Bilgiler Özel İhtisas Komisyonu; Naylor ve Diem, 1987, 307)

    Yukarıda tanımlanan etkinlik türleriyle iç içe olan sosyal bilgiler programı öğrencilere zaman kavramlarıyla somut ve ilerleyen deneyimler sunar.

   Zaman şeritleri zaman kavramlarının daha somut hale gelmesini sağlar. Bu yüzden zaman şeritlerinin basit tutulması ve net bir odak noktası verilmesi gerekir. Çok fazla bilgi amacının ve değerini bozabilir. Zaman şeritlerinin günümüze kadar getirilmesi öğrencilerin ona göre kendilerini yönlendirebilmesini sağlar.  Zaman şeritleri sınıfta belirgin bir şekilde gösterilmelidir. Bütün duvar boyunca veya köşegen olarak sınıfta uzatmak önemli noktaların kolaylıkla görülmesini sağlar.(Parker, 2005, 159)

    Ülkemizde ilköğretim okulları sınıflarında bir duvar zaman şeridine ayrılmıştır. Hayat Bilgisi konuları işlenirken önemli olay ve günler bu şeride resimlerle öğrenciler tarafından işlenirse, öğrencilerin olaylar arası ilişkileri daha kolay görmeleri sağlanabilir.(Meydan ve Akdağ, 2008, 145-190)

    Zaman ve kronoloji ile ilgili materyaller genellikle aşağıdaki tabloda gösterildiği gibi önce ilköğretim birinci kademe sınıflarına ve daha sonra da ilköğretim ikinci kademe sınıflarına öğretilmelidir.

Zaman ve Kronoloji ile İlgili Kavramlar ve Konular	Sınıflar
Gün, hafta, ay, yıl anlamlarını öğrenme	1-3. sınıf
Tarih bulmak için takvim kullanma	3. sınıf
Bugün, yarın ve dünü anlama	3. sınıf
Öğleden önceyi ve öğleden sonrayı ayırt etme	3. sınıf
Saatten zamanı söyleme	3.sınıf
Zaman şeridini anlama	4-6. sınıflar
Tarihleri yüzyıl çevirmeyi öğrenme	5-7. sınıflar
M.Ö. ve M.S. gibi kronolojik kavramları algılama	5-8. sınıflar

   Zaman ve kronolojiyi ne zaman sunmak gerektiği hakkında katı kurallar yoktur. Tablo bir tavsiye niteliğindedir. Öğretmenler bu becerilerin bazılarını devam ettirmek için tekrar ettirme yoluna gitmelidir. Yeni Sosyal Bilgiler programının hazırlanması için oluşturulmuş Sosyal Bilgiler Özel İhtisas komisyonu ile Naylor ve Diem, öğrencilerin kronolojik düşünmeyi gösterebilmeleri için ne yapılması gerektiği hakkında şu tavsiyeleri vermektedir.

Ø  Öğrenciler tarihi hikayeler, efsaneler ve öyküler dinleyerek ve okuyarak hikayenin temel organizasyonunu başlangıç, gelişme ve sonuç olarak tekrar düzenleyebilmelidir. Öğrenciler kendi hikayelerini oluştururken bir başlangıç, gelişme ve sonuç sağlayabilmeli ve hikayeleri için kronoloji oluşturabilmelidir.

Ø  Öğrenciler, yaşadıkları bölgede daha önce yaşamış toplum ve devletlerin tarihlerindeki dönemler için tarihi olayları gruplandırabilmelidir. Öğrenciler kendi toplum ve devletlerindeki önemli tarihi gelişmelerin tarih şeridini oluşturmalıdır.

Ø  Öğrenciler çoklu dizili zaman şeritleri oluşturmalıdır. Öğrenciler zaman şeridinde sunulan verileri yorumlamalıdır.(ttkb.meb.gov.tr  Sosyal Bilgiler Özel İhtisas Komisyonu; Naylor ve Diem, 1987,274)

Zaman şeritlerinin pek çok avantajı vardır. Bunlar;

·         Tarihsel olayların hafızada karışmasını önler.

·         Birçok farklı tarihsel döneme uyarlanabilir.

·         Bir bakışta farklı ülkelerin tarihlerini gösterebilir.

·         Özet olarak biçimlendirildiği için kolaylıkla hatırlanabilir.

·         Herhangi bir olayın tarihi tam olarak verilmese bile bir genel haritadaki yerinin pozisyonuna ilişkin olarak tanıdık hale gelebilir. (Şimşek,2005,141)

·          Çocuğun zaman dönemlerini hayalinde canlandırmasına imkan tanırlar.

·          Bir olayla diğeri arasında ilişki kurulmasını sağlarlar.

·         Bir bakışta, uzun çağları ya da tam tersine kısa bir nesli görmelerine yardım ederler.

 6 ya da 7 yaşından itibaren çocuklar için kendi yaşamlarına dair birkaç olayı sıralayabildikleri zaman şeritleri daha öğreticidir.(Nelson, 1987, s.261) Çünkü her çocuğun kendi yaşamının, tarihin bir parçasını biçimlendirdiğini göstererek kendi hayatlarıyla kronoloji öğretimine başlangıç yapmaları sağlanabilir. Çocuk kendi yaşamına ait olaylarla ülkesinde olan olayları ya da diğer ülke olaylarını ekleyerek belli zaman aralıklarındaki birçok farklı olayın gelişebildiğini görebilir. Şimşek (2007) yaptığı deneysel bir araştırmada, ilköğretim 5. Sınıflarda çocukların doğum yıllarından o güne kadar kendi yaşadıkları önemli olaylar, aynı periyotta ailelerinin yaşadığı önemli olaylar ,ülkede yaşanmış önemli olaylar ve dünyada yaşanmış önemli olayların zaman çizelgelerini yapmalarının çocukların kendi yaşamlarından hareketle dünyada meydana gelmiş önemli olaylara sıçrama yapmalarını beraberinde getirdiğini, sonuçta çocukların öncekine göre kronolojik sıralama konusunda daha başarılı olduklarını bulgulamıştır. Ayrıca çocuklara çevrelerinde bulunan tarihsel yapıların kuruluş tarihlerinden hareketle zaman çizelgelerini yaptırmak söz konusu olmuş, bununla çocukların zaman kavramına ilişkin yeterliliklerini geliştirdiği, çocukların bazılarının tarihe yönelik olumsuz görüş ve tutumlarını iyileştirdiği, tarihi sevilen bir alan haline getirdiği bulgularını savunmuştur.(Şimşek, 2007).

Bu durumu Muir de küçük çocuklara uygun olan tarihin, kendi yaşamlarında yer alan etkinliklerle ilgili olduğu, gerçek ve temsili yaşantıların, formal tarihin somut bağının kurulmasına yardım ettiği bulgusuyla da paralellik arz etmiştir. Çünkü çocuklar , kişisel ve ailevi bir tarihlerinin olduğunu görebildiklerinde kendi yaşadıklarından önceki geçmişe ulaşabilirler ve tarihteki insanların bizimle nasıl bağlarının olduğunu anlayabilirler. Bu bağlantı çocukların, tarihin, geçmişteki her olaya dayalı olmadığını fakat insanların yaşamını bir şekilde etkileyen önemli olaylara dayalı olduğunu keşfetmelerine yardım etmektedir. Yeni sosyal bilgiler programında da (4. sınıfta herkesin bir kimliği var ünitesinde “Yaşamına ilişkin belli başlı olayları kronolojik sıraya koyar” kazanımı çerçevesinde yapılan örnek etkinliklerle çocukların, kişisel zaman şeridinden hareketle tarih şeridini okuma ve anlamaya başlangıç yapmaları yer almıştır.

Başka bir etkinlik olarak çocuklar ,olayları sıralamak için dönemlerden oluşan küçük zaman şeritlerini inşa edebilirler. Bu etkinlik, devamlılığının ve ilerlemenin sağlanabilmesi için artan bir ardaşıklıkla ilköğretim birinci kademeden itibaren kullanılmaya başlanmalıdır. İkinci kademede daha karmaşık zaman şeritleri yaptırılabilir. Böylece çocukta zamanın derinliği ve sürekliliğine ilişkin farkındalık gelişir.(Stow ve Haydn, 2000, s.92)

Zaman Şeridi Oluşturma

Zaman şeritleri birçok farklı şekiller alabilirler. En genel şekil basitçe geçen zamanı göstermek için ölçülmüş olaylar arasında boşlukla olaylar dizisidir. Bir tel sınıf boyunca yapıştırılabilir ve olayları temsil eden kartlar uygun aralıklara asılır. Geniş zarflar, zaman dönemlerini gösteren çizginin altına duvara eklenebilir ve çocuklar içindeki uygun resimleri veya isimleri yerleştirirler. İki ya da daha fazla bölgedeki veya ülkedeki olayları, aynı zamanda farklı yerlere ne olduğunu göstermek için yatay ya da dikey olarak paralel bir şekilde düzenlenebilir.(Garcia ve Michaelis, 2001, 282)

Önce zaman şeridi üzerinde kaç yıl gösterileceğine karar verilir. Çizilecek alan ölçülür, hesaplanır, aralık birimi seçilir. Şerit üzerini milattan önce milattan sonra işaretleri eklenir. Düzenli aralıklarla yıllar yerleştirilir. Burada çocukların dönemleri ya da olayları göstermeleri istenebilir. İlki, antik, ortaçağ ve Modern dönemleri birden bire başlayıp bitmediklerini fakat üst üste geldiklerini fark etmeleridir. Örnek olması açısından bir zaman şeridi grup etkinliği olarak ya da sınıfta yapılabilir. Evde tamamlanacak serbest çalımalar desteklenebilir. Eşzamanlı tarh şeritleri çizdirilerek karşılaştırmalı kronoloji yaptırılabilir ki bu etkinlikler yeni yeni sosyal bilgiler öğretim programında da özellikle önerilmektedir.

Tarih şeritleri bir ünite ya da konu başında fikir vermesi için bir giriş olarak veya ünite sonunda özet ya da tekrar alıştırması olarak verilebilir. Kısa el notları olarak zaman şeritleri faydalıdır. Zaman şeritleri çocukların daha bağımsız ve daha geniş dağarcıkta çalışmalarına imkan verir. Kitapların özetlerini kronolojik olarak zaman şeridi üzerinde göstermek mümkündür.(Chapman, 1993, s.26)

Amaca ulaşmaları için zaman şeritlerinin mutlaka son derece ayrıntılı olmaları gerekmez. Konuyla ilgili istatistiklere yer veren kısa bir tablo, çoğu kez bazı karmaşık modelleri ve yönelimleri çok etkili bir şekilde özetleyebilir.(Stradling,2003, s.18).    

İlköğretim öğretmenleri zaman şeridi oluşturulurken şunlara dikkat etmelidir.(Alleman ve Brophy, 2003, s.110)

§  Kullanılan zaman şeridi dersin hedefini karşılayabilecek mi? Eğer öyleyse nasıl?

§  Zaman şeridinin kullanılması tarihi günümüze nasıl getirecektir?

§  Öğrencilerle birlikte hem gözlerin hem de zihnin etkin olduğu bir zaman şeridi nasıl yapılandırılır?

§  Grafik ve anlatımlar, çocukların şimdicilikle ilgili eğilimlerini azaltmak için nasıl kullanılabilir?

§  İnteraktif zaman şeridi nasıl kullanılmalıdır ki bu durum çocukların kendi zaman şeridini yaratmalarını motive etsin ve kendilerini tarihin bir parçası olarak görmelerini sağlasın?

Zaman Şeritlerini Kullanma

Zaman şeritleri kronolojiyi anlamada önemli bir rol oynamaktadır. Zaman şeritleriyle ilgili anahtar noktalar şunlardır.

·         Öğrenciler zaman şeritlerini kendileri için oluşturulmalıdırlar ve sadece tamamlanmış olanlara bakmamalıdırlar.

·         Öğrencilerin süre anlayışının eğer zaman şeridindeki yüzyıllar farklı renkle olursa gelişmesine yardımcı olacaktır. Bundan dolayı bazı üniteleri vurgular. Öğrenciler, tarihleri ve olayları gösterdiği zaman bile, renksiz zaman şeritlerinden zamanın bölümlerinin anlayışını elde etmede zorluk çekerler.

·         Birçok öğrenci, zaman şeridi üzerinde durmalarını ve tarihte gezinmelerini gerektiren fiziksel etkinliklerden, sadece zaman şeridi üzerinde yürüyerek bir tarihin diğer tarihten ne kadar uzakta olduğu hakkında bir anlayış geliştirerek, çok şey kazanırlar.

·         Genellikle zaman şeritlerini bir olayı zaman içine yerleştirmek için giriş olarak kullanırız ama öğrenciler konu işlendikten sonra zaman şeritlerine bakmaktan çok şey kazanabilirler ve anlayış geliştirebilirler. Bu ayrıca zaman içinde diğer olaylarla etkili bağlantılar kurabilme fırsatıdır.

·         Zaman şeritleri, sadece kelimelerden ve tarihlerden çok görsel imgeler içerirse, kronolojik bilgiyi ve anlayışı pekiştirmede başarılı olması muhtemeldir.

·         Eğer öğrenciler sadece Sanayi Devrimi gibi büyük olaylar yerine işledikleri gerçek bireylere odaklanırlarsa zaman şeritlerini daha ilginç ve unutulmaz bulabilirler.(Dawson, 2004, 21).

Zaman şeritleri şu şekillerde kullanılabilir :

1.      Öğrenim yılının bir ayı ya da bir haftası için tarih şeridi hazırlanabilir. Bu haftanın önemli günleri yapıştırılabilir ve öğrenciler için önemli olayların resimleri yapıştırılır.

2.      Geçmiş öğrenim yılı için ayların önemli bölümleri, tatiller özel programlar ve doğum günlerini içeren bir zaman şeridi yapılabilir. Meydana gelmiş diğer önemli olayların kaydı alınabilir.

3.      Bir aile ağacı etkinliğindeki bağlantıda, geçmiş yıllarda çocukların ve onların ebeveynlerinin ne zaman doğdukları gelişen zaman şeridinde gösterilebilir.

4.      Ülkenin ulusal tarihindeki önemli kişilerin yaşamlarındaki önemli olayların zaman şeridi yaptırılabilir.

ÇEŞİTLİ ZAMAN ŞERİTLERİ

Duvar Zaman Şeritleri                   

Duvar zaman şeritleri ilköğretim okullarının tüm sınıflarında kullanılan yararlı bir zaman şerididir. Bir duvar şeridi öğrencilerin tarihi bir bütün mevcudiyet olarak görmelerini sağlar. Bu görsel öğrenenler için mükemmel bir araçtır; akış boyunca ara yoktur ve kalıplar tanınabilir. Ayrıca bu az olayların kaydedildiği zamanın aksine çok etkin olan zamanların kaydedildiği anları görmenizi sağlar. Saltanat süren imparatorlukların uzunluğunu veya Orta Çağ gibi dönemleri bir bakışta görmenizi sağlar. Genellikle sınıfı kaplayan bir duvar dekorunun bir parçası olduğu için bu devamlı bir hatırlatıcı özelliğe sahiptir. (http//www.homeschoolinthewoods.com/HTTA/TimelineHelps).

Kişisel Zaman Şeritleri

İlköğretim birinci sınıflarındaki çocuklar için kendi yaşamlarına dair birkaç olayı sıralayabildikleri kişisel zaman şeritleri öğreticidir.(Nelson, 1987, 261) bu tür zaman şeritleri öğrencilerin zamanın enginliğini hayallerinde canlandırmalarına ve olayların nasıl ilişkili olduklarını ve oluş düzenleri hakkında anlayış kazanmalarına yardım eder.(Naylor ve Diem,1987, 307)

Öğrencilerde zaman ve tarih kavramlarını geliştirmek ve zaman şeridini sınıfımızda etkili bir biçimde kullanabilmek için, öğrencilerimizin kendilerine yönelik birer zaman şeridi hazırlamalarını ve kendi yaşamlarındaki önemli olgu ve olayları bu zaman şeridi üzerinde belirlemelerini onlardan isteyebiliriz.(Parker, 2005, 160)